Taumata tuaono o te marautanga: Anga kōwae ako

He aha te kai o te rangatira? He kōrero, he kōrero, he kōrero.

Hononga ki ngā Tikanga ā-Iwi

Whenu

Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea, me Te Ao Hurihuri.

Haane Manahi, Te Arawa, Ngāti Raukawa hoki. © Alexander Turnbull Library, Te Whanganui-a-Tara, Aotearoa
. Tohutoro: DA-04139

Whāinga paetae

Kia mārama he pēhea ngā tāngata takitahi, ngā rōpū me ngā pūtahitanga e mahi ai hei whakatairanga i te tōkeke pāpori me ngā motika tangata.

Ariā matua

Te kaiārahitanga me te tōkeke pāpori.

Arotahi o te Ako

Mā tēnei kōwae ako e tūhura ngā ākonga te ariā o te tōkeke pāpori me te kaiārahitanga, me ngā āhua e āhukahukatia ai te kaiārahitanga Māori.

Ka tirohia a Haane Manahi i tēnei kōwae ako, me te tūkino ka kitea e te mano i te wā i whakahētia rā ngā tūtohutanga kia whakawhiwhia ia ki te Rīpeka Wikitōria mō ana mahi toa i te Pakanga Tuarua o te Ao. I tua atu i mea atu a Te Arawa, kāore i tika te whaihanga i ā rātou tono e te Kāwanatanga o Aotearoa kia whakarauoratia anō te tūtohutanga tuatahi mō te Rīpeka Wikitōria, ā, e ai ki a rātou he takahanga o te wairua o te Tiriti o Waitangi tēnei. Mā te Taraipiunara o Waitangi i tono a Te Arawa kia kōrero tahi ai rātou me te Kāwanatanga o Aotearoa, kia tukua he tono kua āta rangahaua, kua whakaaetia tahitia hoki, ki te Kuini o Ingarangi, hei whiriwhiringa māna.

Ka tirotiro te kōwae ako i ngā mahi ka mahia e te takitahi pērā i ērā a Tā Charles Bennett, e ngā rōpū pērā i te komiti Manahi V.C., me ngā pūtahitanga pērā i te Kāwanatanga o Aotearoa kia whakawhiwhia ai a Haane Manahi ki te Rīpeka Wikitōria.

Ka mātātakina ngā ākonga kia whakaaro whakawāwā ki ngā take tōkeke pāpori i whai wāhi ai ki te take mō Haane, tae atu ki ngā pūtake me whiwhi, kia kaua rānei e whiwhi a Haane ki te Rīpeka Wikitōria. Me tūhura ngā ākonga i ngā tirohanga me ngā uara o te whānuitanga o ngā tāngata, o ngā rōpū, me ngā pūtahitanga (tae atu ki ērā a te Karauna).

Mā tēnei horopaki ka whanake haere te mōhiotanga o te ākonga ki ngā āhua e mahi ai te porihanga o Aotearoa. Ka ako haere rātou ki ngā tūranga kaiārahi, ki ngā take hoki e whakapau kaha ai ngā tāngata ki te whakatairanga i te tōkeke pāpori – ā, me pēhea e taea ai e rātou (me ngā ākonga anō hoki) te whai i ngā mahi whakatutuki?

Tohu

Te whakaahua i ngā āhuatanga hira o te take e pā ana ki te tōkeke pāpori.

Putanga ako

Ka taea pea e te ākonga te:

• wānanga i tētahi whakamāramatanga ā-akomanga mō te "kaiārahitanga"
• tautuhi i ngā kounga o te kaiārahi pai – ngā huapai me ngā huakino o ngā momo kaiārahitanga rerekē
• tautuhi i ngā kaiārahi Māori whai mana o mua, o nāianei hoki, me te whakataurite i ō rātou tikanga ārahi (pāwhiria ngā hononga e whai ake nei ki te mātakitaki i ngā whakaata "Te tirohanga a Te Puea" mō te tūnga a Waikato me "Nā wai i āki ngā tāne ki te pakanga? Pēhea? He aha ai?" e matapakina ai ngā whakaaro o te Mema Pāremata o te wā mō te Tai Tokerau, o Taurekareka Henare)
• tuhi i ngā whakatutukitanga a Ngārimu V.C. me Haane Manahi
• whakamārama i te tikanga o te V.C., ā, he aha ngā ture kia riro ai te tohu nei (pāwhiria ki konei ki te mātakitaki i te whakaata "Te whakaheke i te Rīpeka Wikitōria a Haane Manahi" e kōrerotia ai te whakahekenga o te whakaingoatanga mō te V.C. ki tērā o te Distinguished Conduct Medal)
• whakamārama, he aha i rua ai ngā kore whiwhinga a Haane ki te V.C.
• rangahau i ngā take kia riro i a Haane te V.C. (kia kore rānei)
• whiriwhiri kōrero mō ngā kōhikohiko e pā ana ki te tuku tohu
• tautuhi i ngā mahi tūkino ki ngā hōia Māori i tō rātou hokinga ki Aotearoa i muri i te pakanga
• tūhura i te āhuatanga o te whanaungatanga tuakana/teina i roto i te Hokowhitu-a-Tū, ā, whakaritea ēnei ki te āhuatanga o te whanaungatanga tuakana/teina i ēnei rā
• tūhura i te tikanga me te hiringa o ngā kupu i roto i "E te Hokowhitu" me "Haane" (pāwhiria ngā hononga e whai ake nei ki te mātakitaki i ngā whakaata "Kei te waiatatia te waiata E te Hokowhitu" me "Ngā kupu o te haka Haane").

Tohu

Te whakamārama i ngā tirohanga me ngā uara o te tangata takitahi, o ngā rōpū me ngā pūtahitanga e whai ana i te tōkeke pāpori.

Putanga ako

Ka taea pea e te ākonga te:

• whakamārama he pēhea ngā whakaaro o ngāi Māori ki a Haane hei kaiārahi, hei tuatangata, hei tangata whakatauira whanonga
• whakahua i ngā mahi a ētahi tāngata, ētahi rōpū, me ētahi pūtahitanga i a rātou e whawhai ana kia riro i a Haane te V.C.

Hei tauira:

• Te iwi o Te Arawa. (Pāwhiria ki konei ki te mātakitaki i te whakaata "Ka kōkiri a Te Arawa me te RSA o Rotorua i te take" e kōrerotia ai ngā mahi i mahia kia whakawhiwhia ā-murimate te V.C. a Haane.)
• Te RSA. (Mātakitakitia te whakaata i kōrerotia i mua tata tonu nei.)
• Tā Charles Bennett.
• Te Komiti Manahi V.C. (Mātakitakitia te whakaata i kōrerotia i mua tata tonu nei.)
• Te Kāwanatanga o Aotearoa.
• Te Taraipiunara o Waitangi.
• Prince Andrew. (Pāwhiria ngā hononga e whai ake nei ki te mātakitaki i ngā whakaata e pā ana ki te whakahōnore i a Haane Manahi mō ngā taonga e toru ka whakawhiwhia e Pirinihi Anaru; arā, ko te kākahu ahurewa, te reta whakanui mai i a Kuini Irihāpeti, me te hoari toa i hoatu ki Te Arawa.)
  Te whakahōnore i a Haane Manahi – mō te Atua, te kākahu ahurewa
  Te whakahōnore i a Haane Manahi – mō te Kīngi, te reta whakanui
  Te whakahōnore i a Haane Manahi – mō te Whenua, te hoari toa i hoatu ki Te Arawa

Tohu

Te tātari ka pēhea, he aha ai hoki, ngā mahi pāpori a ngā tāngata takitahi, a ngā rōpū me ngā pūtahitanga e whakatairanga ai i te tōkeke pāpori.

Putanga ako

Ka taea pea e te ākonga te:

• whakaputa i te tohenga he mea āta whakaaroaro e pā ana ki ngā take me riro i a Haane te V.C., kia kaua rānei
• tātari i te whaihua o ngā mahi i mahia e aua tāngata takitahi, e aua rōpū, me aua pūtahitanga e kōrerotia ake ana.

Tohu

Te aromātai i te hiranga ki tō tātou pāpori o ngā mahi a ngā tāngata, a ngā rōpū, a ngā pūtahitanga rānei e mahi ana hei hāpai i te tōkeke pāpori.

Putanga ako

Ka taea pea e te ākonga te:

• whakamahi i tēnei take hei pūtake, titiro ki tētahi atu āhuatanga o te ora i Aotearoa, me tōna pā ki te pāpori Māori e tokona ai te tōkeke pāpori pērā i ngā motika whenua; te rerenga o te haki Māori; te takutai moana hoki
• tautuhi i ngā kaiārahi Māori o tēnei wā, me ā rātou mahi hāpai i te tōkeke pāpori.